کودکان آینده سازان جامعه اند؛ چنان که ماهیت رفتاری این دسته جهت دهنده سامانه رفتاری جوامع به شمار میرود از همین رو چگونه تربیت شدن آنان دارای اهمیت بوده و سیاست گذاران جنایی باید در راستای حمایت از کودکان و فراهم ساختن بسترهای مناسب تربیتی پرورشی برای این دسته گام بردارند این بسترسازی میتواند به دو صورت واکنشی و کنشی متبلور گردد.
تدابیر حمایتی پس از وقوع بزهکاری
در شکل واکنشی تدابیر حمایتی پس از وقوع بزهکاری توسط کودکان اتخاذ میشوند و از این رهگذر اسباب بازگرداندن این دسته به جامعه فراهم می شود در واقع سامانه عدالت کیفری به دنبال ترمیم خلاهای تربیتی و برطرف کردن چالشهای فرآیند رشد پرورش آنان است به این ترتیب در این عرصه حق بر درست تربیت شدن کودکان در قالب حق بر بازپروری نمود پیدا میکند.این در حالی است که در شکل کنشی حمایت این حق ناظر به پیش از وقوع بزهکاری بوده و بر همین اساس نظام سیاست جنایی درصدد کاهش تمایل کودکان به بزهکاری بر می آید. به دیگر سخن در این بستر حق بر در ست تربیت شدن از طریق تدابیر مناسب خانواده مدار مدرسه مدار و تفریحی -سرگرمی- فرهنگی تبلور می یابد.
اجرایی شدن این حق زمینه های بازداشته شدن کودکان از ارتکاب بزهکاری را فراهم ساخته و از نقض هنجارهای کیفری از سوی این دسته جلوگیری میکند.
تدابیر پیشگیرانه در بزهکاری کودکان
نویسندگان پیمان حقوق کودک این حق را که دارای کارکرد پیشگیرانه است در شمار حقوق بنیادی کودکان گنجانده اند و بر همین اساس دولتها را به شناسایی جنبه های مختلف این حق خصوصاً ابعاد حمایتی خانوادگی، حمایتی ،آموزشی حمایتی تفریحی و حمایتی فرهنگی ملزم ساخته اند. همین رویکرد، حق مذکور را از ماهیتی حق مطالبه ای برخوردار کرده است و سبب شده تا دولت ها در پرتو آن همواره به سیاست گذاری و برنامه ریزی برای اجرایی – عملیاتی کردن مصادیق این حق مکلف گردند نویسندگان پیمان حقوق کودک برای پیشگیری از بزهکاری کودکان در میان گونه های متعدد پیشگیری از بزهکاری به شکل فرد مدار شخصیت پرور آن توجه نمودهاند و از ملزم ساختن دولتها به شناسایی پیشگیری موقعیت مدار خودداری ورزیده اند.
انواع پیشگیری ها
گونه نخست که به پیشگیری اجتماعی نیز موسوم است با مداخله در فرآینـد شکل گیری شخصیت افراد از جمله کودکان بر جهت و ماهیت رفتاری آنان تمرکز کرده و همواره بر دور ساختن شهروندان از گرایشهای بزهکارانه تأکید می ورزد.
در واقع این نوع پیش گیری با تکیه بر ظرفیت های محیط های مختلفی که کودکان در آن پرورش می یابند به شکل گیری درست نظام رفتاری کرداری این دسته توجه دارد. در نهایت، سامانه سیاست جنایی از رهگذر پیشگیری فرد مدار فرآیند تربیت افراد کودکان و درست جهت دادن کردار آنان را مورد هدف قرار می دهد.
این رسالت پیشگیری فرد مدار در یک دسته بندی در دو قالب جامعه مدار و رشد مدار عملیاتی میگردد در پیشگیری جامعه مدار محیطی سیاست گذاران جنایی با تکیه بر ظرفیت های محیط های اجتماعی عمومی و شخصی درصدد هدایت افراد کودکان و فراهم ساختن شرایط مناسب برای پرورش درست میباشند.
در ضمن دردرعرصه این گونه پیشگیری کلیه شهروندان مخاطب سامانه سیاست جنایی اند. اما در پیشگیری رشد مدار پیشگیری زودرس تصمیمگیران سیاست جنایی پس از شناسایی کودکان معضل دار البته این بار هم با بهره جستن از قابلیت های محیط ها بر ترمیم فرآیند تربیتی مختل شده این دسته متمرکز می شوند.
به دیگر ،سخن این نوع پیشگیری از رهگذر مداخله های روان شناسانه اجتماعی زود هنگام به برطرف ساختن مشکلات کودکان دارای نشانه های خطر توجه میکند. در برابر این گونه ها پیشگیری موقعیت مدار قرار دارد.
پیش گیری مذکور با ثابت انگاشتن سامانه شخصیت افراد صرفاً به مداخله در موقعیت های پیش جنایی مبادرت ورزیده و با نامتناسب سازی زمینه های جرم را درصدد کاهش میزان بزهکاری است. در واقع این گونه پیشگیری از رهگذر مدیریت اوضاع و احوال پیش از بزهکاری حذف یا خنثی کردن وضعیت های مساعد جرم زا و افزایش خطرهای ناشی از ارتکاب بزهکاری به دنبال جلوگیری از وقوع جرم میباشد.
به این ترتیب، معدود سازی فرصت های وقوع بزهکاری یا سخت تر کردن پیدایش موقعیت یا شرایط مناسب برای ارتکاب جرم از جمله اقدام هایی است که این نوع پیشگیری با روآوری به آنها از فعلیت یافتن اندیشه بزهکارانه ممانعت به عمل میآورد پیداست که پیشگیری موقعیت مدار بر پیشگیری فرد مدار فقط بر منصرف نمودن بزهکاران احتمالی انگیزه دار از ارتکاب جرم تمرکز می نماید؛ بی آن که در فرآیند شکل گیری شخصیت آنان مداخله نماید.
زیرا این گونه پیش گیری بر این انگاره استوار است که بزهکاران با رویکردی حسابگرانه و لحاظ سود و زیان ناشی از بزهکاری در صورت فایده مند بودن آن را بر میگزینند در نتیجه با نامساعد جلوه دادن فرآیند ارتکاب بزهکاری و در واقع پرهزینه کردن آن میتوان از شمار جرم ها کاست.
این گونه پیشگیری با وجود برخورداری از مزیتهای متعدد همواره با چالشهایی رویارو است که یکی از بارزترین آنها اثر بخش نبودن تدابیر موقعیت مدار نسبت به بزهکاران خصوصاً کودکان بزهکار؛ میباشد. به این جهت که این دسته از بزهکاران عمدتاً تحت تأثیر هیجانات مرتکب جرم شده و بدون حسابگری به نقض بایدها و نبایدهای کیفری مبادرت می ورزند. بر همین اساس نویسندگان پیمان حقوق کودک در میان گونه های پیشگیری فقط بر پیشگیری فردمدار به منظور کاهش گرایش کودکان به بزهکاری تأکید ورزیده و دولت ها را به اتخاذ تدابیرخلاف مناسب در این زمینه ملزم ساخته اند .زیرا این گونه تدابیر میتوانند بر فرآیند رشد و پرورش کودکان تأثیر گذاشته و اسباب سالم سازی سامانه شخصیتی این دسته را فراهم سازند.
حقوق کیفری کودکان در پهنه سیاست جنایی ایران
به نظر میرسد گفتمان تدوین کنندگان این پیمان در خصوص پیش گیری از بزهکاری کودکان بر آموزه های پیشگیری فردمدار یعنی رشد مدار و جامعه (مدار) استوار میباشد تا به این وسیله آنان به سمت هنجارمندی برخورداری از یک ماهیت رفتاری مناسب و درست تربیت شدن پیش روند در واقع پیمان حقوق کودک بر کودک پروری و انسان سازی تمرکز کرده و در همین زمینه التزامهایی را برای دولتهای عضو پیش بینی نموده است.
از این رو، در پهنه سیاست جنایی ایران در کنار توجه به گفتمان این پیمان در خصوص حقوق کیفری کودکان مانند چگونه محاکمه کردن این دسته باید به گفتمان جرم شناسانه آن نیز اهمیت داده شود بر این اساس میتوان پیشنهادهای زیر را مورد توجه قرار داد:
- یکم؛ تدوین قانون ویژه در زمینه پیشگیری از بزهکاری کودکان.
- دوم؛ ایجاد ساختار مناسب در گستره سیاست جنایی ایران در خصوص پیشگیری از بزهکاری کودکان؛ مانند تشکیل نهاد پیشگیری از بزهکاری کودکان در دستگاه پلیس و قوهقضاییه.
- سوم فعال سازی ظرفیت های نهادهای آموزشی پرورشی با تاکید بر اقدام های تربیتی پرورشی؛ مثل بکارگیری روانشناس در سطح مدرسه ها و یا پیش بینی برنامه های فراگیر و منظم سرگرم کننده برای دانش آموزان.
- چهارم؛ چارچوب مندسازی و تقویت تعامل میان مدرسه و خانواده به منظور ساماندهی اوقات فراغت کودکان.
- پنجم؛ تدوین برنامه های پنج سالانه در زمینه پیشگیری از بزهکاری ،کودکان به منظوراجرای تعهدهای بین المللی ناشی از پیوستن به پیمان حقوق کودک.
- ششم؛ تعریف و راه اندازی دوره کارشناسی ارشد پیشگیری از بزهکاری کودکان.
- هفتم؛ تاسیس کمیته ملی جرم شناسی بزهکاری کودکان به منظور علت شناسیجنایی و شناسایی راهکارهای مناسب پیش گیرانه در این زمینه.
