در این مقاله قرار است درباره انحصار وراثت در تطبیق جنسیت توضیح دهیم. برخی از افراد هستند که هویت‌شان با جنسیتی که در زمان تولد به آنها اطلاق شده متفاوت است. ممکن است بعد از چند سال تصمیم بگیرند با عمل‌های جراحی مختلف و هورمون تراپی آن را تطبیق دهند. موضوع یکی نبودن جنسیت ظاهری فرد با جنسیتی که در واقع دارد بعد از چند سال اتفاق نمی‌افتد و فرد از ابتدا این دو گانگی را دارد.
برای مثال زمانی که فردی به دنیا می‌آید به ایشان جنسیت دختر و پسر اطلاق می‌شود که عملا می‌تواند متفاوت باشد. در هر صورت فرد تصمیم می‌گیرد با عمل جراحی جنسیت خود را تغییر دهد پس در این حالت مدارک شناسایی فرد تغییر می‌کند و تمام امور اداری و حقوقی فرد هم با توجه به جنسیت تازه فرد دچار تغییر می‌شود. انحصار وراثت یکی از موضوعاتی است که بعد از تطبیق جنسیت، شرایط آن متفاوت می‌شود. پیشنهاد دادسو به شماا این است که قبل از هر گونه اقدام با یک وکیل و یا کارشناس حقوقی مشورت نمایید.
تطبیق جنسیت در نظر قانون
بهتر است همین ابتدای مقاله تعریف قانونی تطبیق جنسیت را مرور کنیم تا بدانیم قوانینی که در ادامه عنوان می‌کنیم در چه صورت صدق می‌کنند.
منظور از تطبیق جنسیت تبدیل یا اصلاح آلت تناسلی است. به صورتی که مرد به زن و زن به مرد تبدیل شود. اگر فردی با جنسیت خنثی یا دو جنسی به زن یا مرد تبدیل شود هم نوعی عمل تطبیق جنسیت محسوب می‌شود.
انحصار وراثت در تطبیق جنسیت فرزند
فقهای شیعه ملاک ارث بردن در این موارد را جنسیت قبل از فوت متوفی می‌دانند. برای مثال اگر خانمی قبل از فوت مادرش تطبیق جنسیت به آقا را انجام داده باشد، چون در زمان فوت پسر است، مانند پسر ارث می‌برد.
ارث بردن فرد تطبیق جنسیت داده از والدین خودش
در مواردی شخص قبل از فوت یکی از والدین خویش، تطبیق جنسیت می‌دهد؛ یعنی پس از تطبیق جنسیت، فوت یکی از والدین به اتفاق می‌افتد، و در مواردی بعد از مرگ یکی از والدین، و قبل از تقسیم ترکه تطبیق جنسیت صورت می‌گیرد. میزان ارث شخص را در دو حالت فوق مورد بررسی قرار می‌دهیم:
گفتار اول: تطبیق جنسیت قبل از فوت یکی از والدین
هرگاه فردی، جنسیت خویش را تغییر دهد، و آن گاه یکی از والدین وی فوت کند، آیا بر اساس جنسیت فعلی ارث می‌برد یا بر اساس جنسیت سابق؟ برای مثال، اگر پسری به دختر تبدیل شود، آیا سهم الارث وی به اندازه پسر است یا به اندازه دختر؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت: همه فقیهان شیعه که به این مسئله توجه کرده‌اند، ملاک ارث در این موارد را جنسیت فعلی فرزندان می‌دانند. همانطور که پیشتر بیان شد، هرگاه خواهر و برادر به جنس مخالف تبدیل شوند، نسبت یا قرابت نسبی میان آن دو از بین نمی‌رود، بلکه نسبت آنها برعکس می‌شود؛ یعنی برادر، خواهر و خواهر، برادر می‌شود.
با وجود اشتراک آنها در نسبت، و تولد آنها از یک پدر و مادر، تبدیل شدن دو عنوان، آنها را از نسبت خواهر برادری خارج نمی‌کند. به عبارت دیگر، عنوان اخ (برادر) برای جنس مذکر و عنوان اخت (خواهر) برای جنس مونث است.
پس از تبدیل جنس مذکر و مونث، لامحاله عنوان برادر و خواهر نیز تغییر می‌کند. احکامی همچون ارث و مانند آن بر عناوین مختص به مرد یا زن مانند: دختر، پدر، خواهر، برادر و مانند آن مترتب می‌شود و احکام با تطبیق جنسیت به جهت اینکه موضوعشان هم اکنون صدق نمی‌کند، باقی نمی‌مانند.
بنابراین، اگر شخصی پسر باشد و قبل از مرگ پدرش تطبیق جنسیت دهد، مانند پسران ارث نمی‌برد، بلکه مانند دختر ارث می‌برد؛ زیرا ملاک آن است که این عناوین در حال مرگ مورث فعلیت داشته و صدق کند. قانون مدنی ایران در ماده ۹۰۷ می‌گوید: «اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دوبرابر دختر می‌برند». این ماده قانونی نیز اطلاق دارد. بنابراین، پسر فعلی (دختر پس از تطبیق جنسیت) دوبرابر دختر فعلی (پسر پس از تطبیق جنسیت) ارث می‌برد.
گفتار دوم: تطبیق جنسیت بعد از فوت یکی از والدین
اگر بعد از مرگ پدر و قبل از تقسیم ترکه تطبیق جنسیت صورت گیرد، آیا در پرداخت سهم الارث، جنسیت فعلی ملاک است یا جنسیت زمان موت مورث؟ به نظر می‌رسد در این حالت، باید جنسیت زمان مورث ملاک و مبنا باشد. دلیل این امر واضح است؛ چه این که فرد پس از فوت پدر یا مادرش تطبیق جنسیت داده است. پس حقی برای وی ثابت شده است و تطبیق جنسیت بعدی تاثیری در این مسئله ندارد.
ماده ۹۰۴ قانون مدنی
اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می‌شود:
- اگر فرزند منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر تمام ترکه به او می‌رسد.
- اگر اولاد متعدد باشند ولی تمام پسر یا تمام دختر ترکه بین آنها بالسویه تقسیم می‌شود.
- اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر پسر دو برابر دختر می‌برد.
فردی که قبل از فوت متوفی تطبیق جنسیت داده باشد به میزان سهم الارثی که در قانون قید شده ارث می‌برد.
انحصار وراثت در تطبیق جنسیت والدین
گاهی ممکن است عمل تطبیق جنسیت توسط والدین صورت بگیرد. آیا در این صورت والدین بعد از تطبیق جنسیت و فوت فرزند خود ارث می‌برند؟
امام خمینی و سایر فقهای شیعه اصل انحصار وراثت در تطبیق جنسیت را پذیرفته‌اند و با دلایل زیر آن را اثبات می‌کنند.
- با استناد به آیه ۷ سوره نسا والدین و اقوان نزدیک از فوت فرد، ارث می‌برند و تردیدی نیست که پدر یا مادر (حتی در صورت تطبیق جنسیت) جز والدین متوفی محسوب می‌شوند.
- بعد از عمل تطبیق جنسیت پدر یا مادر، نسبت میان والدین و فرزندان استمرار دارد و فرزند عرفا و شرعا ، فرزند آنها می‌باشد و به دلیل ثبوت نسب، ارث نیز ثابت است. به بیان دیگر نسب به منزله علت و ارث به منزله معلول است و تطبیق جنسیت از موانع ارث محسوب نمی‌شود.
- با استناد به آیه ۷۵ سوره انفال که در آن به سزاوار بودن خویشاوندان نسبه به یکدیگر اشاره شده است، تردیدی نیست که مرد یا زن فعلی (که تطبیق جنسیت داده) از اولی الارحام نسبه به فرزند متوفی می‌باشند.
با این دلایل به این نتیجه می‌رسیم که پدر یا مادر در صورت تطبیق جنسیت ارث می‌برند و میزان ارث آنها بستگی به جنسیت‌شان در زمان انعقاد نطفه دارد.
علاوه بر این نظر نظرات مختلفی در این باره وجود دارد که در ادامه به شرح آنها می پردازیم:
در مجموع سه حالت وجود دارد: احتمال اول، اینکه رابطه توارث به طور کامل قطع می‌شود و والدین تغییر جنس داده از فرزند خود ارث نمی‌برند. احتمال دوم، اینکه رابطه توارث قطع نمی‌شود و پدر به اندازه دو ثلث ارث می‌برد ولو این که تطبیق جنسیت داده به زن تبدیل شده است، نیز مادر یک سوم ارث می‌برد.
گفتار اول: والدین تطبیق جنسیت داده از فرزند ارث نمی‌برد
احتمال اول آن بود که والدین تغییر جنس داده، اصلا از فرزند خود ارث نمی‌برند و رابطه توارث، به طور کامل قطع گردد. در توجیه این احتمال می‌توان گفت: پس از مرگ فرزند، برای اینکه پدر و مادر از فرزند خویش ارث ببرند، لازم است عنوان اب و ام در حین وفات فرزند باقی باشد، حال آنکه این عنوان‌ها تغییر کرده است.
احتمال فوق بعید و غیرقابل قبول است و هیچ کس به آن معتقد نشده است، بلکه تنها به عنوان یک احتمال مورد بررسی قرار گرفته است. حتی اگر پس از تطبیق جنسیت، در صدق عنوان پدر و مادر تردید داشته باشیم، نمی‌توان گفت: رابطه توارث به دلیل تطبیق جنسیت بین پدر و فرزند و مادر و فرزند قطع می‌شود.
به عبارت دیگر، بنابراین، نه در فقه امامیه و در قانون مدنی ایران به مانع بودن تطبیق جنسیت اشاره ندارد و والدین تطبیق جنسیت داده می‌توانند از فرزند ارث ببرند.
گفتار دوم: پدر تطبیق جنسیت داده دو سوم و مادر تغییر جنس داده یک سوم ارث می‌برد
احتمال دوم که قوی‌تر نیز هست این است که پدر یا مادری که تطبیق جنسیت داده اند، از فرزند (فوت شده) ارث می‌برند. امام خمینی و بقیه فقیهان اسلامی اصل وجود ارث را پذیرفته‌اند. برای اثبات وجود ارث، دلیل‌های زیر را می‌توان بیان کرد:
دلیل اول: سقوط ارث به دلیل قرابت و خویشاوندی
از آیه هفتم سوره مبارکه نساء می‌توان ارث برای جمیع اقربا از مردان و زنان را استفاده کرد، و تردیدی نیست که این مرد یا زن فعلی، که قبلاً مادر یا پدر بوده اند، از نظر قرابت و خویشاوندی، نزدیکترین فرد به میت (فرزند فوت شده) هستند؛ پس از آن دو، از آن چه میت به جای می‌گذارد، نصیب می‌برند. به دلیل فوق، اصل ارث میان والدین و فرزند میت اثبات می‌شود. با ضمیمه ادله دیگر از روایات اهل بیت (ع) اثبات می‌شود که پدر و مادر از فرزند (میت) به ترتیب دوسوم و یک سوم ارث می‌برد.
دلیل دوم: ثبوت ارث به دلیل اولی الارحام
تردیدی نیست که مرد فعلی و زن فعلی (مادر یا پدر تطبیق جنسیت یافته) از جمله افراد الو الارحام نسبت به میت (فرزند فوت شده) می‌باشند. پس از اموال و حقوق مربوط به نیت سهم الارث خواهند داشت.
علاوه بر آیات فوق، روایات متعددی نیز وجود دارد که بر اساس آنها، آنچه معیار قرار می‌گیرد تا شخص، وارث میت محسوب شود، اقربیت در خویشاوندی نسبت به میت است و اقربیت پدر و مادر که تطبیق جنسیت داده اند هنوز ثابت است، پس طبق ضوابط، ایشان اولی به ارث بردن می‌باشند و حاجب طبقات بعد می‌شوند.
دلیل سوم: استمرار قرابت نسبی پس از تطبیق جنسیت پدر یا مادر
پس از تطبیق جنسیت پدر یا مادر، نسبت میان والدین و فرزندان قطع نمی‌شود، بلکه فرزند عرفا و شرعاً فرزند پدر و مادر خویش حساب می‌شود. به مقتضای ثبوت نسب، ارث نیز ثابت است؛ یعنی گویا نسب به منزله علت و ارث به منزله معلول است، مگر در مواردی که مانع در کار باشد و تطبیق جنسیت از موانع ارث محسوب نمی‌شود.
پرسشی که ممکن است در اینجا مطرح می‌شود این است که در وضعیت جدید، یعنی پس از تطبیق جنسیت درباره صدق عنوان پدر و مادر شک داریم؛ بنابراین می‌توان با استصحاب عنوان پدر و مادر، به بقای عنوان پدر و مادر حکم کرد و در این حالت، ارث آنان نیز ثابت می‌گردد؛ یا اینکه گفته شود: پس از تطبیق جنسیت پدر یا مادر به دلیل شک در ثبوت ارث، حالت سابقه، یعنی حدود ارث قبل از تطبیق جنسیت را استصحاب می‌کنیم.
در پاسخ می‌گوییم: پس از تطبیق جنسیت، عنوان پدر و مادر هم‌چنان صادق است و با وجود صدق عنوان پدر و مادر نیازی استصحاب ارث آن دو نیست؛ زیرا اصل عملی وقتی ارزش دارد که دلیل اجتهادی وجود نداشته باشد و با وجود صدق دو عنوان یاد شده، اطلاق ادله ارث شامل آنها می‌شود و استصحاب موضوعیت ندارد؛ چون مجرای اصول، موارد شک است و در این فرض شک نداریم تا سراغ استصحاب رویم.
بنابراین، در اصل ارث پدر و مادر، پس از تطبیق جنسیت، تردیدی نیست؛ چنان که این دو حاجب کسانی می‌شوند که از لحاظ خویشاوندی با محیط در رتبه بعدی قرار دارند؛ و ملاک ارث، همان اولویت (نزدیک‌تر بودن به میت) پدر و مادر پس از تطبیق جنسیت است.
به نظر می‌رسد میزان ارث پدر یا مادری که تطبیق جنسیت داده است، بر اساس زمان انعقاد نطفه است؛ یعنی برای پدر در حال انعقاد نطفه، دو سوم است هر چند بعدا تطبیق جنسیت داده و به زن تبدیل شود و نیز برای مادر یک سوم است هر چند تطبیق جنسیت داده و به مرد تبدیل شود.
دلیل این امر آن است که به مقتضای کتاب، سنت و اجماع ارث ثابت شده است و هیچ ملاکی برای تقسیم ارث باقی نمی‌ماند مگر ملاک تقسیم به لحاظ زمان انعقاد نطفه.
اما ملاک تقسیم ارث، بر اساس زمان فوت فرزند به اینکه، مرد فعلی (مادر پس از تطبیق جنسیت) دو سوم وزن فعلی (پدر پس از تطبیق جنسیت) یک سوم، قابل قبول نیست؛ چون این مبنا، «دو سوم و یک سوم» برای عنوان پدر و مادر است و مرد فعلی، پدر حساب نمی‌شود، چون فرزند از نطفه (اسپرم) به وجود نیامده است. نیز زن فعلی، مادر محسوب نمی‌شود، چون فرزند از تخمک او به وجود نیامده و در رحم او رشد نکرده است. پس هیچ مبنایی باقی نمی‌ماند جز بر اساس «زمان انعقاد نطفه»؛ یعنی برای پدر زمان انعقاد نطفه دو سوم و برای مادر زمان انعقاد نطفه یک سوم.
گفتار سوم: پدر تغییر جنس داده یک‌سوم و مادر تغییرجنس داده دو سوم ارث می‌برند
بر اساس این ملاک، زن فعلی (پدر تغییر جنس داده) یک سوم و مرد فعلی (مادر تغییرجنس داده) دو سوم ارث می‌برد. گویا مرد فعلی، پدر است و زن فعلی، مادر. این احتمال ضعیف بوده و هیچ دلیلی در تایید آن وجود ندارد؛ چون نمی‌توان گفت: مادر پس از تطبیق جنسیت، به عنوان پدر شناخته می‌شود. نیز پدر پس از تطبیق جنسیت، به عنوان مادر شناخته نمی‌شود. به عبارت دیگر، تفاوت پدر و مادر در مقدار ارث، به لحاظ بسته شدن از زمان انعقاد نطفه است.
پس برای پدر که فرزند از اسپرم او وجود آمده، دو سوم و برای مادری که فرزند از تخمک او به وجود آمده، یک سوم ارث وجود دارد؛ اگرچه امام خمینی معتقد است: احتیاط مستحب آن است که آن دو با یکدیگر مصالحه کنند.
به نظر می‌رسد، مجالی برای مصالحه بین پدر و مادر وجود ندارد؛ چون اگر عنوان پدر و مادر پس از تطبیق جنسیت صادق است، مصالح لازم نیست و اگر صادق نیست، مصالحه بین آن دو و سایر وراث‌ها لازم است.
پرسش دیگر این است که اگر اقارب طبقه دوم و سوم تطبیق جنسیت دهند، به چه میزان از میت ارث می‌برند؟ آیا جنسیت فعلی آنان ملاک است یا جنسیت قبل از تطبیق جنسیت؟ در پاسخ می‌گوییم: اگر افرادی مانند برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی و خاله و دیگر اقارب و خویشاوندان که در طبقه دوم و سوم ارث، قبل از فوت مورث تطبیق جنسیت دهند، جنسیت فعلی آنان ملاک تعلق سهم‌الارث آنان می‌باشد.
موانع ارث
با توجه به موضوع انحصار وراثت در تطبیق جنسیت باید به موانع ارث هم رسیدگی کنیم. قانون شرایطی برای محرومیت از ارث شرح داده که به صورت زیر است:
- قتل: اگر وارث، متوفی را به قتل برساند از ارث محروم می‌شود.
- لعان: اگر مردی چهار بار قسم به زنای همسرش با شخص دیگر بخورد و زن انکار کند این دو نفر برای همیشه به هم حرام می‌شوند.
- کفر: فرد کافر از مسلمان ارث نمی‌برد.
- زنازاده: فردی که از حاصله رابطه بدون ازدواج بدنیا بیاید از ارث محروم است.
دریافت وکیل
مرکز حقوقی راهکار با همکاری برترین وکلای متخصص و مجرب، مشاوره و وکالت در امور حقوقی و کیفری رو به عهده میگیره. برا دریافت و رزرو وقت مشاوره با شماره تلفن های 09128719258 و 09150806049 با ما در ارتباط باشید. مارا در شبکه های اجتماعی با ایدی rahkarlaw دنبال کنید.
راهکار وکیل همراه شما
