در معاملات، اصل بر رضایت و تعادل بین تعهدات طرفین است. اما گاهی یکی از طرفین هنگام انجام معامله، دچار زیان فاحش می‌شود؛ زیانی که اگر از آن خبر داشت، هرگز معامله را نمی‌پذیرفت. در چنین مواردی، قانونگذار برای جلوگیری از تضییع حقوق افراد، نهادی به نام خیار غبن پیش‌بینی کرده است.
در این مقاله، با تحلیل حقوقی و کاربردی و با استناد به قوانین ایران، به بررسی خیار غبن می‌پردازیم.
همچنین برای فهم بهتر موضوع، از تجربه‌ی متخصصان مرکز حقوقی راهکار زیر نظر وکیل پایه یک دادگستری، سرکار خانم فرشته محمد حسینی بهره گرفته شده است.
تعریف خیار غبن
مطابق ماده 416 قانون مدنی:
«غبن به معنی زیان وارد شدن بر یکی از طرفین معامله است که در نتیجه‌ی عدم تعادل میان عوضین ایجاد می‌شود.»
بنابراین، خیار غبن زمانی مطرح می‌شود که:
یکی از طرفین معامله دچار زیان فاحش شود
این زیان ناشی از عدم برابری عوض و معوض باشد
طرف زیان‌دیده جهل به وضعیت واقعی داشته باشد
در چنین حالتی او می‌تواند معامله را فسخ کند.
انواع غبن در قانون ایران
قانون مدنی دو نوع غبن را به رسمیت می‌شناسد:
۱. غبن فاحش
غبنی است که اختلاف قیمت به اندازه‌ای زیاد باشد که عرفاً قابل اغماض نیست.
برای مثال:
ملکی که ۱۰ میلیارد ارزش دارد به ۳ میلیارد فروخته شود.
در این حالت، شخص مغبون می‌تواند معامله را فسخ کند.
۲. غبن غیر فاحش
تفاوت قیمت به حدی نیست که عرف آن را قابل توجه بداند.
در این حالت حق فسخ وجود ندارد.
شرایط تحقق خیار غبن
برای اینکه فرد بتواند به خیار غبن استناد کند، وجود این شرایط لازم است:
۱. جهل مغبون به قیمت واقعی
اگر شخص از قیمت واقعی باخبر باشد اما خود معامله را بپذیرد، دیگر خیار غبن ندارد.
۲. وجود تفاوت فاحش بین قیمت واقعی و قیمت معامله
ملاک تشخیص «فاحش بودن»، عرف است. معمولاً نظر کارشناس رسمی دادگستری ملاک قرار می‌گیرد.
۳. فوری بودن حق فسخ
مطابق قواعد خیارات، حق فسخ فوری است.
یعنی فرد پس از اطلاع از غبن، نباید تأخیر غیرمتعارف داشته باشد.
۴. عدم اسقاط خیار غبن
اگر طرفین در قرارداد شرط کنند:
«اسقاط کافه خیارات ولو غبن فاحش»
در این صورت، مغبون دیگر نمی‌تواند به خیار غبن استناد کند.
تفاوت خیار غبن با تدلیس
خیار غبن و تدلیس هر دو مربوط به اشتباه یا عدم آگاهی در معامله هستند اما تفاوت‌های مهمی دارند:
خیار غبن تدلیس
بدون فریب عمدی نیز ایجاد می‌شود نیازمند فریب و سوءنیت است
علت: تفاوت فاحش قیمت علت: ارائه اطلاعات غلط یا پنهان‌کاری
حق فسخ وجود دارد حق فسخ + امکان مطالبه خسارت
دخالت عرف در تشخیص فاحش بودن نیاز به اثبات رفتار فریب‌کارانه
مرجع رسیدگی به دعوای خیار غبن
رسیدگی به این دعوا در صلاحیت دادگاه عمومی حقوقی است.
برای اثبات غبن معمولاً لازم است:
درخواست کارشناسی رسمی
ارائه قرارداد
ارائه مدارک مربوط به ارزش واقعی مورد معامله
وکلای متخصص مرکز حقوقی راهکار با مدیریت خانم فرشته محمد حسینی می‌توانند در تنظیم دادخواست، دفاع حرفه‌ای و پیگیری پرونده به شما کمک کنند.
نمونه‌های رایج طرح دعوای خیار غبن
بر اساس تجربه‌ی مرکز حقوقی راهکار، برخی از موارد رایج عبارتند از:
۱. خرید ملک با قیمت بسیار بالاتر یا پایین‌تر از ارزش واقعی
به‌ویژه در معاملات شتاب‌زده یا بدون کارشناسی.
۲. خرید خودرو با اختلاف قیمت قابل توجه
در خودروهای کارکرده این اختلاف بیشتر دیده می‌شود.
۳. قراردادهای مشارکت یا سرمایه‌گذاری
گاهی یکی از طرفین سهم خود را بسیار ارزان واگذار می‌کند.
۴. معاملات قدیمی
که در آن ارزش واقعی مورد معامله بعدها مشخص می‌شود.
نحوه استفاده از خیار غبن
اگر فرد مغبون بخواهد از این حق بهره ببرد، بهتر است:
- بلافاصله پس از آگاهی از غبن، موضوع را اعلام کند
- اظهارنامه ارسال کند
- اقدام به طرح دعوای فسخ معامله نماید
- برای اثبات موضوع، درخواست کارشناسی دهد
مشاوره با وکیل متخصص در این مرحله بسیار مؤثر است.
مشاوره حقوقی در خیار غبن (مرکز حقوقی راهکار)
خیار غبن یکی از پیچیده‌ترین خیارات محسوب می‌شود و موفقیت در آن نیازمند:
تشخیص درست غبن فاحش
استفاده از مستندات معتبر
آگاهی از اصول اسقاط خیارات
تنظیم دادخواست حرفه‌ای
اگر درگیر معامله‌ای شده‌اید که احساس می‌کنید در آن زیان سنگین دیده‌اید،
می‌توانید از خدمات مرکز حقوقی راهکار به مدیریت وکیل پایه یک دادگستری فرشته محمد حسینی بهره‌مند شوید.
این مرکز با تجربه فراوان در پرونده‌های ملکی، مالی و قراردادی، بهترین مسیر را برای احقاق حق شما پیشنهاد می‌دهد.
جمع‌بندی
خیار غبن از مهم‌ترین ابزارهای قانونی برای حمایت از طرف مغبون در یک معامله است.
هرگاه اختلاف قیمت به شکلی غیرعادی و فاحش باشد و شخص از آن بی‌اطلاع باشد، می‌تواند معامله را فسخ کند؛ مگر آنکه خیار غبن را ساقط کرده باشد.
برای جلوگیری از ضررهای سنگین و رسیدن به بهترین نتیجه، مشاوره با وکیل متخصص ضروری است—و مرکز حقوقی راهکار یکی از معتبرترین مراکز در این حوزه محسوب می‌شود.